در ماه‌ها و سال‌های اخیر، بحث «حذف چهار صفر از پول ملی ایران» بار دیگر در میان کارشناسان، سیاست‌گذاران و افکار عمومی داغ شده است. این طرح که در بسیاری از کشورها اجرا شده، به‌ظاهر اقدامی ساده در قالب «تغییر عددی» واحد پولی است، اما در واقع، تصمیمی عمیق با ابعاد گسترده اقتصادی، اجتماعی، روانی و حتی فرهنگی محسوب می‌شود.
در طول چند دهه گذشته، اقتصاد ایران به‌واسطه عوامل گوناگون از جمله تورم مزمن، تحریم‌های خارجی، نوسانات ارزی و رشد بی‌رویه نقدینگی، شاهد کاهش پی‌در‌پی ارزش ریال بوده است. این وضعیت باعث شده قیمت‌ها در مقیاس‌های بسیار بزرگ نوشته شوند و مبادلات مالی روزمره با ارقام میلیاردی انجام شود.
به همین دلیل، ایده حذف چهار صفر از پول ملی که در افکار عمومی با عنوان «اصلاح پول ملی» یا «حذف ریال و جایگزینی تومان جدید» شناخته می‌شود از حدود دو دهه پیش مطرح بوده است. دولت‌های مختلف در زمان‌های متفاوت وعده اجرای آن را داده‌اند، اما به‌دلیل شرایط اقتصادی و تورم بالا، این اقدام تاکنون به تعویق افتاده است .در نگاه نخست، حذف صفر از پول ملی اقدام نمادینی است برای بازسازی ظاهری واحد پول کشور. اما در عمق خود، هدف این طرح کاهش پیچیدگی محاسبات پولی، ساده‌سازی نظام مالی و افزایش اعتماد عمومی به پول ملی است.
به‌طور کلی، سه هدف عمده برای این اقدام تعریف می‌شود:
۱. بهبود روانی در نگاه مردم به پول ملی: کاهش تعداد صفرها می‌تواند حس ارزشمندی بیشتری به واحد پول بدهد.
۲. کاهش حجم اسکناس و هزینه‌های مبادلاتی: با حذف صفر، مقدار فیزیکی پول در گردش کاهش می‌یابد و حمل‌ونقل و نگهداری پول آسان‌تر می‌شود.
۳. افزایش کارایی نظام بانکی و حسابداری: ارقام کوچک‌تر موجب سرعت و دقت بیشتر در مبادلات مالی می شود اگر حذف صفر از پول ملی در بستر یک اقتصاد باثبات و با مدیریت درست اجرا شود، می‌تواند پیامدهای مثبتی داشته باشد . تغییر چهره پول ملی معمولاً با نوعی احساس امید و نوسازی اقتصادی در میان مردم همراه است. شهروندان تصور می‌کنند کشور وارد مرحله‌ای جدید از ثبات شده است. این تغییر ذهنی، در کوتاه‌مدت می‌تواند رفتارهای اقتصادی را تعدیل کند . در حال حاضر، بسیاری از معاملات، فاکتورها، و نرم‌افزارهای مالی با اعداد طولانی و گیج‌کننده مواجه‌اند. حذف چند صفر می‌تواند این روند را ساده‌تر و سریع‌تر کند، به‌ویژه در معاملات بین‌المللی زیرا اسکناس‌های فعلی به‌دلیل ارزش پایین، زود فرسوده می‌شوند. با پول جدید و اسکناس‌های باارزش‌تر، هزینه تولید، نگهداری و جایگزینی اسکناس کاهش خواهد یافت.
واحد پولی با ارزش اسمی کمتر در مبادلات بین‌المللی چهره‌ای جدی‌تر و قابل اعتمادتر پیدا می‌کند و می‌تواند در قراردادها و ترازنامه‌های بین‌المللی اثر روانی مثبتی داشته باشد . با وجود مزایای ذکرشده، تجربه بسیاری از کشورها نشان داده است که حذف صفر از پول ملی، اگر بدون اصلاحات بنیادی اقتصادی انجام شود، نه‌تنها مؤثر نیست بلکه ممکن است زیان‌بار نیز باشد.
مهم‌ترین واقعیت اقتصادی این است که حذف صفر از پول ملی، در ذات خود هیچ تأثیری بر تورم ندارد. اگر رشد نقدینگی، کسری بودجه و وابستگی دولت به چاپ پول ادامه یابد، تورم به‌سرعت ارزش پول جدید را نیز کاهش خواهد داد .
تغییر پول ملی مستلزم بازطراحی اسکناس و سکه، به‌روزرسانی سیستم‌های بانکی، تغییر در نرم‌افزارها، آموزش کارکنان، و جایگزینی میلیاردها برگه مالی است. این فرآیند هزینه‌های هنگفتی برای دولت به همراه دارد در مراحل نخست اجرای طرح، شهروندان، فروشندگان و کسب‌وکارها ممکن است در تبدیل قیمت‌ها دچار اشتباه شوند. این وضعیت فرصت سوءاستفاده برای برخی افراد سودجو در تغییر قیمت‌ها به‌وجود می‌آورد.
در نبود ثبات اقتصادی، اثر روانی حذف صفرها تنها چند ماه دوام دارد. مردم به‌سرعت متوجه می‌شوند که قدرت خریدشان تغییری نکرده و حتی در صورت افزایش تورم، پول جدید نیز مانند پول قدیم کم ارزش است .
بررسی تجربه کشورهایی که اقدام به حذف صفر از پول خود کرده‌اند، درس‌های ارزشمندی به‌همراه دارد.
ترکیه (۲۰۰۵) با حذف شش صفر از لیر، و هم‌زمان با اصلاحات ساختاری، کنترل تورم و انضباط مالی، توانست به موفقیت نسبی برسد و اعتماد عمومی به پول ملی را بازیابد.
برزیل در دهه ۱۹۹۰، چندین بار صفر از پول خود حذف کرد اما تا زمانی که سیاست‌های تورمی اصلاح نشد، موفقیتی نداشت.
زیمبابوه و ونزوئلا نمونه‌هایی از شکست کامل هستند؛ کشورهایی که چندین بار صفر حذف کردند ولی چون تورم افسارگسیخته ادامه یافت، پول جدید هم ظرف مدت کوتاهی بی‌ارزش شد.
نتیجه روشن است: حذف صفر فقط در شرایط ثبات اقتصادی پایدار و همراه با اصلاحات بنیادی نتیجه بخش است . برای آنکه حذف صفر در ایران نتیجه‌بخش باشد، چند پیش‌شرط حیاتی باید فراهم شود تا زمانی که تورم بالای ۲۰ یا ۳۰ درصد وجود دارد، هرگونه تغییر پولی تنها ظاهری است. ثبات قیمت‌ها مهم‌ترین شرط موفقیت این طرح است.
بانک مرکزی باید بتواند بدون فشارهای سیاسی، سیاست پولی مستقل و علمی اجرا کند. هم‌چنین، شفاف‌سازی بودجه و کاهش وابستگی به درآمد نفت، شرط اساسی است.
پیش از اجرای طرح، باید مردم، اصناف و نظام بانکی کاملاً آموزش ببینند تا از سردرگمی و سوءاستفاده جلوگیری شود . اگر تولید ملی تقویت نشود و وابستگی به واردات ادامه یابد، ارزش پول ملی هر چقدر هم جدید باشد دوباره تضعیف می شود .
حذف صفر از پول ملی اقدامی نمادین اما پرهزینه است و در بهترین حالت، می‌تواند تصویری تازه از نظم و امید ایجاد کند؛ اما اگر تورم مهار نشود، بدهی دولت‌ها کاهش نیابد و رشد اقتصادی پایدار شکل نگیرد، نتیجه این طرح فقط تغییر چهره اسکناس‌ها خواهد بود، نه اصلاح واقعی اقتصاد.
ارزش پول، بازتاب مستقیم سلامت اقتصاد و اعتماد مردم است. بنابراین، هر اصلاح پولی باید در کنار اصلاحات ساختاری، شفافیت اقتصادی و مدیریت علمی تورم انجام شود.
به بیان ساده، پول ملی را می‌توان با حذف صفر زیباتر کرد، اما تنها با سیاست درست می‌توان آن را باارزش‌تر ساخت.
اگر مسئولان اقتصادی ایران بتوانند پیش از اجرای این طرح، ثبات را به شاخص‌های کلان اقتصادی بازگردانند، حذف صفر می‌تواند گامی مثبت در مسیر بازسازی اعتماد عمومی باشد. در غیر این صورت، خطر آن وجود دارد که مردم دوباره شاهد تکرار همان چرخه تورم و کاهش ارزش باشند. فقط این بار، با اسکناس‌هایی تازه و عددهایی کوچک‌تر.