آمارهای نگران‌کننده‌ای از وضعیت پسماند در کشور وجود دارد که دفن غیراستاندارد ۹۰ درصد زباله‌ها و فراموشی اجرای قانون پسماند و تبعات مخرب دفن غیراستاندارد، از آن جمله است. متاسفانه امروز موضوعات متعدد و پیچیده‌ای در کشور وجود دارد که بعضا نتوانستیم و یا نخواستیم که آن‌ها را حل کنیم و موضوع پسماند یکی از آن‌ها است. درحال حاضر روزانه ۵۸ هزار تن زباله تولید می‌شود و عوارض زیست محیطی و آلودگی خاک، آب و هوا ریشه در حوزه پسماندها دارد؛ چرا که میزان پردازش زباله در کشور ۷.۴ درصد و متوسط جهانی آن ۱۳.۵ درصد است!

قانون پسماند ۲۰ سال پیش تصویب شده است اما کارنامه امروزمان بحرانی در حال افزایش است. درحال حاضر تنها ۹ درصد بازیافت زباله در کشور داریم و ۹۰ درصد زباله به صورت غیراستاندارد دفن می‌شود و شیرابه‌های آن مشکلات زیست محیطی ایجاد می‌کند. جمع‌آوری زباله در ابعاد مختلف در شهرهای ما به بحران تبدیل شده و آزاردهنده است که محیط زیست، آب، سلامت ساکنین، دریا و مسافران در خطر است و در حال حاضر با معضل زباله در مسیر رودخانه‌ها مواجه هستیم و هیچ اقدام موثری برای این معضل صورت نمی‌گیرد.

به گفته رییس سازمان مدیریت پسماند شهرداری شیراز، سرانه تولید زباله در شهر شیراز طبق آخرین آمارها حدود ۶۴۲ گرم به ازای هر نفر در روز می‌باشد و همین سرانه برای مناطق روستایی معادل ۶۰۵ گرم به ازای هر نفر در روز است؛ یعنی روزانه ۱۱۴۰ تن زباله در شیراز تولید می‌کنیم که این رقم در کشور روزی ۵۵ هزار تن زباله است که عدد قابل توجهی است و نگرانی آنجاست که ۷۰ درصد زباله‌های کشور بدون پردازش دفن می‌شود و دلیل آن عدم اجرای قانون پسماندها است.

به گفته کارشناسان و متخصصان دفن غیراستاندارد ۹۰ درصد زباله‌ها در کشور، تبعات جبران‌ناپذیری دارد از جمله این که زمین و خاک را از بین می‌بریم و چون ما فرایند «بازکنی» زمین را نداریم، این تخریب خیلی جدی‌تر و سریع‌تر صورت می‌گیرد. همچنین شیرابه‌ای که از پسماند در زمین نفوذ می‌کند، ضمن آلودگی خاک و گیاهان، باعث نفوذ به سیستم آب‌های زیرزمینی می‌شود که طبیعتا آلودگی آب را به همراه دارد. تولید گاز متان نیز، دیگر آسیب مراکز دفن است. گاز متان از منابع آلوده‌کننده هوا و سلامت و مهم‌تر این که، این گاز، از جدی‌ترین آسیب‌زننده‌ها به لایه ازن است.

 

 

کارشناسان معتقدند که در حال حاضر ما توان انجام کار و مدیریت پسماند را دارا هستیم و در چند کلانشهر نیز با توان فنی مهندسی بومی، مراکز استاندارد ایجاد شده است. اما موارد بودجه‌ای و انتصاب افراد غیرمتخصص و ناتوان در مسئولیت‌ها باعث شده که نتوانیم مدیریت پسماند را عملیاتی کنیم و کنترل درست خروجی گاز متان و شیرابه، در مراکز قدیمی دفن و ایجاد مراکز جدید به روش مهندسی بهداشتی، می‌تواند دو راهکار عمده مدیریت پسماند باشد.

به گفته معاون خدمات شهری و محیط زیست شهرداری شیراز بیشترین بودجه عمرانی این کلان‌شهر به بخش پسماند اختصاص دارد و شیراز طلایه‌دار جمع‌آوری پسماند در کشور است.

روح‌اله خوشبخت می‌گوید: حوزه مدیریت پسماند شهرداری شیراز دارای طرح جامع مدیریت پسماند است و در جهت کاهش تولید ‌پسماند به سمتی خواهد رفت که الگوی مصرف شهروندان تغییر کند.

در این‌باره و درخصوص وضعیت دفن پسماند در شیراز با صمد پناهیان رییس سازمان مدیریت پسماند شهرداری شیراز به گفتگو پرداختم.

رئیس سازمان مدیریت پسماند شهرداری شیراز درخصوص دفن پسماند در شیراز می‌گوید: از سال ۱۳۹۳ تاکنون دفن پسماند در سایت برمشور(محل دفن پسماندهای خانگی و شهری) در یک سلول مهندسی ایمنی و بهداشتی با رعایت اصول و استانداردهای محیط زیستی انجام می‌شود. هم‌اکنون میزان جمع‌آوری مواد قابل بازیافت (تفکیک از مبدا پسماندها) در کلانشهر شیراز تقریبا ۱۲ درصد است که امیدواریم با برنامه‌ریزی و اقدامات انجام شده، شاهد افزایش آن باشیم. 

وی می‌افزاید: سلول مهندسی سایت برمشور حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار مترمکعب حجم ذخیره‌سازی پسماندها را دارد که به سه قسمت مجزا تقسیم‌بندی شده است. کف سلول و کناره های آن توسط مصالح رسی و ژئوسنتتیکی(لایه‌های ژئوممبرین و ژئوتکستایل و جی سی ال) برای جلوگیری از نشت شیرابه عایق‌بندی شده است. برای مدیریت شیرابه از لوله‌های کاروگیت در کف سلول با شیب ۳ درصد و لوله‌های مورب و مایل به صورت استخوان ماهی استفاده شده است.

 

 

 

صمد پناهیان با تاکید بر اهمیت ارتقای تفکیک از مبدا می‌گوید: از جمله اقدامات برای ارتقای تفکیک از مبدا، روش جمع‌آوری هوشمند توسط اپلیکیشن‌های موبایلی و ترویج و آموزش تفکیک از درب منازل و مدارس، همچنین ترغیب شهروندان در جشنواره‌های بازیافت محلات می‌باشد.

وی می‌افزاید: جهت مدیریت گاز همزمان با دفن پسماند به شیوه‌ای جدید و نوین و برای اولین بار در کشور با استفاده از روش گابیون‌گذاری اقدام به استحصال گاز تولیدشده از زباله، شده است. بدین گونه که همزمان با ارتفاع ۳.۵ متری پاس‌های زباله، گابیون‌ها نصب و اجرا می‌گردد که بعد از اتمام ظرفیت سلول برای دفن پسماند و پوشش نهایی که روی آن انجام خواهد شد، با استفاده از لوله‌گذاری و ایجاد شبکه‌های جمع‌آوری، نسبت به مدیریت گاز و تولید انرژی از آن استفاده لازم به عمل خواهد آمد.

پناهیان درخصوص کنترل درست خروجی گاز متان و شیرابه در مراکز قدیمی دفن زباله اضافه می‌کند: در محل دفن قدیمی پسماند، بعد از اتمام و پوشش نهایی که انجام شد، به منظور استحصال گاز تولیدی که اصطلاحا بیوگاز نامیده می‌شود و شامل ۵۵ تا ۶۵ درصد متان و ۳۵ تا ۴۵ درصد دی‌اکسید‌کربن است، با استفاده از مطالعات امکان‌سنجی که در سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ انجام شد، در فازهای سه‌گانه تعداد ۵۲ حلقه چاهک با استفاده از دستگاه حفار دورانی زده شد. این چاهک‌ها به قطر یک متر حفاری و زباله‌های آنها خارج و با استفاده از لوله‌های پلی‌اتیلن ۲۵۰ و ۴۰۰ میلیمتری از جنس HDPE و مصالح زهکش اجرا می‌گردد؛ سپس توسط لوله‌های ۱۱۰ و ۱۶۰ جهت انتقال بیوگاز استحصال شده، مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ که برای اولین بار در خاورمیانه در سال ۱۳۸۸ گازهای تولیدی محل دفن قدیمی پسماند توسط لوله‌های انتقال وارد نیروگاه بیوگاز‌سوز گردید تا با سوزاندن آنها برق تولید و وارد شبکه توزیع برق شیراز گردد.

 

 

 

وی تاکید می‌کند که دفن پسماندها در سایت دفن پسماندهای کلان شهر شیراز به صورت کاملا بهداشتی، ایمن و مهندسی انجام می‌گردد.

رئیس سازمان پسماند شهرداری شیراز درخصوص استفاده کارخانه‌های سیمان استان از زباله‌ها برای تولید سوخت می‌گوید: برای استفاده کارخانه‌های سیمان از پسماند‌ها نیاز به فناوری RDF می‌باشد. یعنی سوخت مشتق‌شده از پسماند، لذا با توجه به اینکه سیاست سازمان مدیریت پسماند استفاده از فناوری‌های نوین دیگری مثل زباله‌سوز با استفاده از تکنولوژی توده‌سوز (اصطلاحا ریجکت‌سوز) و هاضم‌های بی‌هوازی خشک است؛ فناوری RDF در دستور کار سازمان نمی‌باشد و از مردادماه سال جاری قرارداد زباله‌سوز و هاضم‌های خشک هر کدام به ترتیب ۶۰۰ تن در روز و ۳۰۰ تن در روز با شرکت خارجی(چین) بسته شده است و قرار است از سال ۱۴۰۸ به بعد ۹۰۰ تن زباله تولیدی شیراز با استفاده از این دو فناوری نوین مدیریت شوند. خروجی آنها برق و خاکستر است که برق تولیدی به شبکه توزیع برق منتقل و خاکستر تولیدی با روش‌های مختلف برای ساخت بتن، بلوک‌های سیمانی و جداول و دیگر موارد استفاده قرار خواهد گرفت.

 

 

 

پناهیان با بیان این که درحال حاضر ۵۰ درصد از زباله‌ها در شیراز پردازش می‌شوند؛ یادآور شد که تا چند روز آینده و با راه‌اندازی خط سوم، پردازش به ۷۵ درصد خواهد رسید.

‌وی اضافه کرد: پسماندهای پردازش شده در مقصد در سایت برمشور در کارخانه پردازش(سورتینگ) با ظرفیت اسمی ۵۰۰ تن و دو دستگاه خط، پردازش می‌گردند. هر خط پردازش ظرفیت ۲۵۰ تن در ۸ ساعت کاری روزانه را دارد. خط اول پردازش در سال ۱۳۹۲ توسط شرکت تراکتورسازی تبریز و خط دوم در سال ۱۳۹۶ افتتاح گردید.

از سال ۱۳۹۹ مطالعات و اجرای خط سوم پردازش نیز انجام گردید که هم‌اکنون و در بهمن‌ماه خط سوم پردازش پسماند با ظرفیت اسمی ۲۵۰ تن در روز (۸ ساعت کاری) توسط شرکت پیمانکار با هزینه‌ای بالغ بر ۲۸ میلیارد تومان به بهره‌برداری خواهد رسید؛ که دو سوله بزرگ برای قرارگیری خطوط اول و دوم و سوم پردازش پسماند در نظر گرفته شده است.

از ابتدای امسال قرارداد ساخت سوله سوم برای نصب و بهره‌برداری از خط چهارم پردازش پسماند در دستور کار قرار گرفته است که سازه سوله سوم به اتمام رسیده و هم‌اکنون در مرحله آجرچینی دیوارهای دورتادور آن است. همزمان نیز کار طراحی خط چهارم پردازش پسماند نیز انجام شده که هر دو پروژه همزمان برای شهریور ماه سال آینده به بهره‌برداری می‌رسد و با اتمام این پروژه‌ها تقریبا کل پسماندهای تولیدی شیراز از ابتدا در سورتینگ (کارخانه پردازش پسماند) مورد پردازش قرار گرفته و در مراحل بعدی مواد آلی، برای تولید کود و ریجکتها برای دفن مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

 

وی درخصوص اهمیت تفکیک زباله از مبدا می‌گوید: متأسفانه در ایران زباله‌های خشک و تر با یکدیگر مخلوط است و اگر از همان ابتدا زباله‌ها از هم تفکیک شوند و زباله‌های تر برای کمپوست و تولید کود ارسال شود و زباله‌های خشک برای تبدیل به مواد بازیافتی برود، بخش زیادی از مشکلات در گام اول حل می‌شود. 

پناهیان با بیان این که تمرکز اصلی ما بر کاهش دفن پسماندها و کاهش آلودگی‌های محیط زیستی است؛ ابراز تاسف می‌کند که درحال حاضر ۷۰ درصد پسماند در کشور ما مواد آلی است؛ در حالی که در کشورهای پیشرفته، این رقم ۳۰ درصد است و ما برای مدیریت پسماند آلی که عمدتا ته‌مانده‌های غذایی، سبزیجات و ضایعات میوه می‌باشد؛ در کشور دفن انجام می‌دهیم؛ در حالی که باید برنامه‌های کمپوست‌سازی، تبدیل به انرژی و کاهش حجم و رطوبت آنها را بیشتر توسعه دهیم.

 

 

وی خاطرنشان می‌کند که در کشور ما، فقط در کلان‌شهرها دفن مهندسی و بهداشتی انجام می‌شود و در شهرهای کوچک هنوز دفن مناسبی که به محیط زیست آسیب نزند؛ نداریم.

رئیس سازمان پسماند شهرداری شیراز درخصوص درآمد حاصل از پسماندها می‌گوید: درآمدی از پسماند برای شهرداری‌ها وجود ندارد؛ درواقع شهرداری‌ها هزینه می‌کنند تا پسماندها کمترین آسیب را به محیط زیست و سلامت عمومی جامعه وارد کند. اما بخش‌های غیررسمی از جمع‌آوری و فروش غیرقانونی پسماندهای قابل بازیافت درآمدهایی کسب می‌کنند که سرمایه‌گذاری در حوزه پسماند برای تبدیل پسماند به انرژی می‌تواند در آینده بخش‌هایی از هزینه‌های مدیریت پسماند را جبران کند. در شیراز هم ما این سیاست را پیگیری می‌کنیم و انتظار داریم، تا چند سال آینده نیروگاه‌های زباله‌سوز و نیروگاه هاضم‌های بی‌هوازی را در شیراز راه‌اندازی کنیم.

رئیس مدیریت پسماند تاکید می‌کند که شهرداری شیراز با اتخاذ رویکردهای نوین و استفاده از فناوری‌های روز، در تلاش است تا با بهبود فرآیندهای مدیریت پسماند، نه تنها کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا دهد، بلکه به حفظ محیط زیست و کاهش آلودگی‌ها نیز کمک کند.

براساس این گزارش مدیریت پسماند شهرداری شیراز در زمینه دفن و میزان پردازش پسماندها خدمات قابل توجهی ارائه نموده است اما بحران همچنان باقیست و دستیابی به نتیجه مطلوب نیازمند فرهنگ‌سازی است و برای برون‌رفت از بحران زباله که تهدیدی جدی برای آینده کشور است؛ ضروریست تا تفکیک از مبدا به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود.