بررسی منابع طبیعی ایران نشان می‌دهد که هر چند به طور متوسط سالانه حدود ۳۰۰ هزار هکتار بیابان‌زدایی در کشور اتفاق می‌افتد، اما در همان مدت زمانی حدود یک میلیون هکتار نیز به وسعت مناطق بیابانی اضافه می‌شود.

ایران در کمربند بیابانی جهان قرار دارد و از نظر طبیعی مستعد بیابانی‌شدن است. اما سرعت بیابانی‌شدن ایران بیشتر از بسیاری از کشورهای واقع در این کمربند است و تمام برنامه‌های مقابله با بیابان‌زایی تا امروز حتی نتوانسته است یک سوم نیازهای سالانه در این حوزه را رفع کند.

طی سال‌های اخیر طرح‌های زیادی برای مقابله با بیابان‌زایی در کشور آغاز شده است، اما چنانچه سرعت اجرای این طرح‌ها به همین منوال ادامه یابد، نمی‌توان انتظار پایان خوشی را داشت.

 

 

استان فارس نیز از استان‌های بیابانی کشور است که توسعه بیابان‌های آن در حال گسترش است و در حال حاضر مساحتی بالغ بر یک میلیون و ۲۴۴ هزار هکتار از سطح استان عرصه‌های بیابانی است که فقط ۴۲ هزار هکتار از سطح بیابان‌های استان با اقداماتی شامل نهال‌کاری، کپه‌کاری، مدیریت هرز آب‌ها و عملیات حفاظت و قرق در جهت کنترل و احیاء عرصه‌های بیابانی با اعتبارات دولتی، بیابان‌زدایی شده است.

 

به گفته رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری فارس، مناطقی در شهرستان‌های جنوبی، شرقی و مرکزی استان با مساحتی بالغ‌بر ۳۷۸ هزار و ۶۳۱ هکتار در ۲۲ کانون بحرانی قرار دارند که عرصه‌هایی از شهرستان‌های لارستان، لامرد، خنج، مهر، زرین‌دشت، نی‌ریز، فراشبند، داراب، فسا، جویم، اوز و بختگان اصلی‌ترین مناطق بحرانی استان می‌باشند.

روح‌الله خدارحیمی در خصوص اقدامات انجام شده برای مقابله با این پدیده، گفت: مطالعات در مناطق بیابانی و در یک عرصه ۷۵۰ هزار هکتاری صورت گرفته و در قالب محدوده مورد مطالعه، پروژه‌های اجرایی همچون نهال‌کاری، مدیریت روان‌آب‌های سطحی، حفاظت، قرق، آبیاری و مراقبت، بذرکاری، احداث بادشکن زنده و زراعت چوب انجام شده است.

 

 

خدارحیمی با بیان اینکه روند بیابان‌زایی در استان فارس نسبت به گذشته تشدید شده است؛ اضافه کرد: علاوه‌بر پدیده خشکسالی، عوامل طبیعی و انسانی نیز در بروز بیابان تأثیرگذار است؛ عوامل طبیعی همچون، وضعیت بافت خاک و شرایط زمین‌شناسی منطقه و عوامل انسانی همچون تخریب اراضی، چرای بی‌رویه دام، تغییر کاربری‌های غیرمجاز، کشاورزی غیراصولی، توسعه صنایع و جاده‌سازی است که روند بیابان‌زایی را افزایش می‌دهد.

 

 

به گفته رحیمی همواره کمبود اعتبار و عدم تخصیص اعتبار در فصل مناسب از مشکلات منابع طبیعی به خصوص اداره اجرایی بیابان جهت مقابله با بیابان‌های استان است.

وی جلب مشارکت مردم جهت احیای عرصه‌های بیابانی و ایجاد اشتغال و تولید را از سیاست‌ها و برنامه‌های این اداره کل برشمرد که تاکنون طرح‌های الگویی متعددی برای احیا و مدیریت مشارکتی در عرصه‌های بیابانی با گونه‌های مقاوم و اقتصادی و سازگار با شرایط بیابانی همانند گزشاهی تهیه شده است که از ابتدای برنامه چهارم تاکنون حدود ۲۰۰۰ هکتار از این اراضی در قالب طرح‌های اشتغال‌زایی به افراد علاقمند اختصاص یافته است.

خدارحیمی با تاکید بر کمبود منابع اعتباری جهت اجرای فعالیت‌های مقابله با بیابان‌زایی، وقوع خشکسالی‌ها، خشکیدگی و شور شدن چاه‌ها و سایر منابع آب مورد نیاز جهت آبیاری، پروژه‌های نهال‌کاری جدید و نهال‌کاری‌های سنواتی، خشکیدگی تالاب‌های استان، فراهم شدن بستر لازم جهت برداشت رسوبات بادی و بروز خسارت به شهرها، روستاها و اراضی کشاورزی و تاسیسات را از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه عنوان کرد.

 

 

رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس راه برون‌رفت از چالش‌های موجود را تخصیص اعتبارات لازم جهت تهیه طرح‌های مطالعاتی در مناطق بحرانی و تحت تاثیر فرسایش بادی برشمرد و افزود: تخصیص اعتبارات لازم برای انجام پروژه‌های نهال‌کاری، مدیریت عرصه آب بر اساس طرح‌های تهیه شده مطالعاتی، مشارکت دستگاه‌های اجرایی و به خصوص صنایع در راستای مسئولیت‌های اجتماعی برای اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی،

مشارکت آحاد مردم در فعالیت‌های مقابله با بیابان‌زایی و اقتصادی نمودن این فعالیت‌ها همانند اکوتوریسم و زراعت چوب از مهم‌ترین اقداماتی است که باید با از طرف مسئولین و مردم جدی گرفته شود.

 

 

مدیر کل دفتر امور بیابان‌های سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در بازدید‌ از شهرستانهای بیابانی و اقدامات و پروژه‌های بیابان‌زدایی فارس، گفت: بسیاری از فعالیتهای انجام شده در شهرستانهای بیابانی فارس، ارزشمند و دستاورد بزرگی برای کشور و استان است که می‌بایست نظیر اینگونه اقدامات به دیگر مناطق بیابانی کشور تعمیم یابد.

غلامرضا هادربادی با تاکید بر برون‌سپاری پروژه‌های بخش بیابان به بخش خصوصی، به حمایت دولت از فعالیتهای بخش خصوصی در این حوزه و آمادگی سازمان منابع طبیعی جهت فراهم نمودن زیرساخت‌های لازم برای ترغیب و تشویق بیش از پیش مردم، بخش خصوصی و صنایع تولیدی در راستای تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه و اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی اشاره نمود.

 

 

هادربادی بر سپردن نهالستانهای منابع طبیعی به جوامع محلی تاکید کرد و افزود: مهمترین راه حفاظت از عرصه‌ها و احیای مناطق بیابانی، مشارکت مردم و جوامع محلی در کاشت و تولید نهال است که با سپردن کار به این قشر شاهد تحقق دستاوردها و الگوی درست مشارکت مردم در این حوزه خواهیم بود.

وی همچنین بر استفاده از ظرفیت صندوق‌های حمایت از توسعه منابع طبیعی در اجرای پروژه‌های بخش بیابان تاکید کرد و گفت: با تقویت کمک‌های فنی و اعتباری به صندوق‌های حمایت از توسعه منابع طبیعی می‌توانیم با اجرای طرح‌های جدید، شاهد قدم‌های مثبت و تاثیر‌گذاری در این حوزه باشیم.

 

حجت مرادی مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری فارس نیز گفت: در راستای اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد نهال در سال ۱۴۰۲ قریب ۴۰۰ هزار گونه بیابانی تولید و جهت کاشت با مشارکت دستگاه‌های دولتی، بخش خصوصی و جوامع محلی توزیع شده است.

 

 

مرادی افزود: از ابتدای سال تاکنون برنامه‌ریزی لازم به منظور کاشت و تولید ۳ هزار و  ۳۴۷ هزار اصله نهال بیابانی در نهالستان‌های شهرستان‌های استان انجام گرفته است.

مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری فارس اظهار داشت که مطالعات بیابانزدایی از سال ۱۳۷۳ تا پايان سال ۱۴۰۲ در طول يك دوره ۳۰ ساله با تعداد ۱۹ طرح مطالعاتی (۱۵ طرح مديريت مناطق بيابانی، ۳ طرح مديريت جنگل‌های دست كاشت و يک طرح كانون بحرانی فرسايش بادی) در ۱۰ شهرستان با مساحت ۷۵۴ هزار و ۲۰۷ هکتار انجام گرفته است.

 

 

آمارها نشان می‌دهد که متاسفانه بیلان فعالیت‌های اجرایی، قابل مقایسه با میزان تخریب سرزمین و بیابانزایی نیست‌ و به گفته عضو هیات علمی دانشگاه، بیابان‌زایی در کشور ما با توجه به شرایط آب و هوایی خشک و بیابانی و قرارگیری در کمربند خشک جهان، بسیار نگران‌کننده است که علاوه بر روند طبیعی بیابان‌زایی در کشور، شاهد تشدید این فرآیند توسط عوامل انسانی هستیم که باید با استفاده از ارائه راهکارها و آگاهی‌هایی که به مردم در زمینه منابع طبیعی و کشاورزی می‌دهیم جلوی آن را گرفته و کنترل نماییم.

 

 

وی معتقد است بسیاری از این بیابان‌زایی‌ها در اثر فعالیت‌های انسانی در دهه‌های اخیر و همچنین به دلیل سوءاستفاده از منابع مختلف آب و خاک رخ داده است.

به گفته وی، انسان‌ها جنگل و مراتع را تبدیل به زمین کشاورزی کرده‌اند که تخریب خاک و بیابان‌‌زایی را در پی داشته است.

 

 

این استاد دانشگاه یکی از علل بیابان‌زایی را فرسایش خاک می‌داند و می‌گوید: در ایران ۳ برابر فرسایش خاک آسیا را داریم که از میانگین جهانی هم بالاتر است. سالانه ۱۵ تا ۱۶ تن خاک در هر هکتار بر اثر فرسایش نابود می‌شود. در گذشته تخریب و احیا دارای تعادل بود، اما تشدید فعالیت‌های انسانی این اجازه را برای بازیابی به طبیعت نمی‌دهد. همه این‌ها موجب می‌شود که روند بیابان‌زایی هر روز بدتر شود و تنوع زیستی، گیاهی و جانوری کاهش یابد و شاهد افت آب‌های زیرزمینی باشیم.

به گفته کارشناسان، هرچند در فرآیند بیابان‌زایی می‌توان پدیده گرم شدن زمین را به عنوان یک عامل موثر برشمرد اما مهم‌ترین عامل آن انسانی است. گذشته از آن در بسیاری از موارد مدیریت نامناسبت و توسعه ناپایدار منجر به این پدیده مهم شده است؛ بنابراین بیشترین سهم را باید متوجه عامل انسانی بدانیم.

 

 

کارشناسان معتقدند، عدم مدیریت مناسب منابع، علت اصلی نابودی خاک، افزایش فرسایش، بیابان‌زایی و شکل‌گیری پدیده ریزگرد است. در این بین کشاورزی متهم ردیف اول خواهد بود که با کشت‌های غیراصولی و بی‌قاعده منابع خاک کشور را نابود کرده و در عین حال سیاست‌های اشتباه مسئولین این حوزه هم نه تنها منابع آبی کشور را بلعیده بلکه خاک را هم بسیار فقیر کرده و در آستانه بیابانی‌شدن قرار داده است.

 

 

مصرف ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی که  ۲۲ درصد بیشتر از میانگین جهانی بوده، خود گواه مدیریت ضعیف و غیرعلمی در بخش کشاورزی است.

 

 

از منظر کارشناسان، دولت باید ساختار کشاورزی کشور را اصلاح کند، چرا که هر کشاورزی، تکنیک خاص خود را برای استفاده از آب دارد و این به معنای مصرف بیش از حد نهاده، انرژی و وقت زیاد با بازدهی کم است؛ چون با کشاورزی سنتی و با مصرف بالای نهاده‌ها، خاک و منابع آب شورتر می‌شود و بعد از چند سال این اراضی لم یزرع و به بیابان تبدیل خواهد شد و ضرورت دارد تا خیلی جدی تر با این مسائل روبرو شویم و برنامه‌ها و طرح‌های ما در حد تبلیغات و شعار نباشد.

 

با چنین توصیف‌ها به‌نظر می‌رسد بیابانی شدن ایران در یک قرن آینده، دور از ذهن نباشد. این در حالی است که کارشناسان معتقدند که اگر فکری برای تصحیح شیوه زندگی و برداشت‌های زیرزمینی و اصلاح جانمایی صنایع بزرگ و شیوه‌های آبیاری کشاورزی نداشته باشیم، این رخداد بسیار زودتر از آنچه که پیش‌بینی شده است، اتفاق می‌افتد. پس ناچاریم که در مصرف آب صرفه‌جویی و خودمان را با شرایط موجود سازگار کنیم. واقعیت این است که ما نمی‌توانیم با تغییر اقلیم مقابله کنیم، ولی می‌توانیم با راهکارهایی روند تأثیر آن را کاهش دهیم. بحث برنامه‌ریزی‌های کلان کشور از مهم‌ترین مولفه‌های اثر انسانی بر روند بیابان‌زایی در ایران است و بر روند بهبود یا تخریب طبیعت تأثیر دارد.

امید که با رویکرد مشارکتی در انجام طرح‌های مقابله با بیابان‌زایی، شاهد نتایح مثبت در این زمینه باشیم.