در جریان بررسی آسیب شناسی آیین ها و مناسک دینی ، جابجایی هدف و وسیله ، توجه پژوهشگران را به خود جلب می کند . با ژرف نگری در فلسفه ی وجودی بسیاری از آیین ها و مناسک متوجه می شویم که به استثنای مواردی که تلفیقی از سنت های ملی و مذهبی است و خاستگاه جغرافیایی دارد و واجب هم تلقی نمی شود ، اثر گذاری سایر مناسک که انجام آن صراحتا در کتاب آسمانی مورد تاکید قرار گرفته در حد شایسته ای نیست. برای نمونه در قرآن از نماز به عنوان وسیله ای برای پایین آوردن آمارجرم و تخلف و عدول از قوانین شرعی نام برده شده است ولی با کمال تعجب می بینیم که تغییر نگاه به این واجب دینی اثرگذاری آن در زندگی را کاهش داده که برخی علت آن را جابجایی هدف و وسیله می دانند . نماز خواندن مانند پلی است که نقش واسطه بین انسان و خدا را ایفا می کند . تصور کنید که ما برای عبور ایمن از رودخانه مبادرت به ساختن یک پل می کنیم اما پس از مدتی تمام توجه ما در این سوی رودخانه به پل و زیبایی و تزیین آن معطوف می شود و فراموش می کنیم که قرار بوده این پل ما را به آن سوی رودخانه برساند .

عبادت وسیله ای برای تزکیه روح و نزدیکی به خداست و مسجد محلی برای عبادت و نمادی شناخته شده برای مسلمانان است که بعدها حسینیه ها و مهدیه ها و امامزاده ها نیز به عنوان برساخت هایی مذهبی کارکرد مشابهی پیدا کرده و به محلی برای ارادت ورزی به شعائر مذهبی تبدیل شده اند اما هیچ کدام قداست و جایگاه سنتی و رسمی مسجد را ندارند . برخی به غلط تصور می کنند که هر چه تعداد مساجد و امامزاده ها و حسینه ها و مهدیه ها بیشتر باشد نشان دهنده ی دیندار بودن مردم است این تصور موجب گردیده که ظرف چند دهه ی اخیر شاهد گنجانیده شدن ده ها مناسبت دینی و مذهبی در تقویم سالیانه باشیم در حالی که هیچ یک از این اقدامات نباید به کمرنگ شدن نقش مساجد و حاشیه  نشینی منجر شود.

اکنون پرسشی مطرح است که باید به صورت جدی به دنبال پاسخی قانع کننده برای آن بود و آن پرسش این است که چرا علی رغم افزایش 3 برابری مساجد ظرف 40 سال گذشته و همچنین افزایش تعداد امامزاده ها از یکهزار پانصد بقعه به یازده هزار بقعه، شاهد افزونی نشانه های دینداری در مردم نیستیم ؟

 پیش از انقلاب حدود 300 امامزاده در اداره اوقاف دارای پرونده بوده که این تعداد ظرف چند دهه ی اخیر به 5800 پرونده رسیده است .

در ایران حدود85000 مسجد ، 3100 حسینیه و 165 مهدیه داریم که اگر بخواهیم سایر کانون های مذهبی نظیر بیت الحسن ها و بیت الزهرا ها و قرائت خانه ها و نمازخانه های ادارات و مساجد و رستوران های توراهی و بوستان ها و فرودگاه ها و ترمینال های مسافربری را نیز به آن بیفزاییم تعداد بناهای مرتبط با انجام مناسک دینی و اغلب مذهبی از دویست هزار مکان نیز تجاوز می کند . با وجود این همه مسجد و امامزاده و حسینه و مهدیه و نمازخانه انتظار می رود که ما جامعه ای دینمدار داشته باشیم که البته دینمدار هم به معنای نماز خوان و شرکت کننده در مناسک دینی و مذهبی نیست زیرا نماز خواندن و توجه به مناسک وسیله ی تزکیه نفس است و نتیجه ی تزکیه نفس را هم ما باید در خلوت بودن کلانتری ها و دادگاه ها و قبرستان ها و بیمارستان ها و تمیارستان ها و ...ببینیم . دینمدار یعنی کسی که رفتارش موجب آزار رسیدن به دیگران نمی شود ، یعنی کسی که دروغ نمی گوید ، دزدی نمی کند ، اهل غیبت و تهمت و قتل و تجاوز به حقوق دیگران نیست و درستکار و مسئولیت پذیر است .

اما با وجود این همه مناسک و مساجد وقتی به سراغ پرونده های انباشته در دادگاه ها می رویم و وضعیت بازار و گرانفروشی ها را از نظر می گذرانیم و آمار زندانیان را مورد بررسی قرار می دهیم و وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعه ی خود را با برخی از جوامع سکولار مقایسه می کنیم دچار حیرت می شویم به طوری که اگر شناخت درستی از دین نداشته باشیم حتی ممکن است قضاوت درستی در باره ی کارکرد دین نداشته باشیم و بگوییم دین عامل عقب افتادگی و هزار درد بی درمان دیگر است در حالی که ایراد را باید را در خود و نحوه ی دینداری خود جستجو کنیم زیرا هستند کسانی که با دینداری به رستگاری جاوید رسیده اند.

با یک حساب سرانگشتی اگر ما به تعداد مساجد و حسینیه ها و امامزاده ها و کانون های برگزاری مناسک دینی استادیوم فوتبال داشتیم می توانستیم مدعی قهرمانی در جهان باشیم . در شرایطی که پسران و دختران ایرانی با کمترین امکانات و گاهی حتی با هزینه ی شخصی خود می توانند در میادین بین المللی افتخار آفرین باشند ! چگونه است که تعدد کانون های دینی نمی تواند موجب خلوت شدن دادگاه ها ، کاهش طلاق و خودکشی و قتل و دزدی شود ؟ چه تفاوتی میان مربیان دینی و مربیان ورزشی در انگیزه و هدفگذاری وجود دارد ؟

یکی از مشکلات مرتبط با آیین ها و مناسک دینی این است که عده ای به مرور زمان به مناسک به عنوان شغل که درآمدزایی دارد نگاه کرده اند .در حالی که سود و اثر پای بندی به مناسک دینی باید در زندگی ما خودش را نشان دهد و موجب رواج معنویت در جامعه گردد . به نظر می رسد که اشکال اساسی متوجه کسانی است که عمل به مناسک را نشانه ی دینداری می دانند در حالی که کیفیت اثربخشی مناسک باید در حدی باشد که به اصلاح رفتار فردی و اجتماعی منجر شود ! برخی تصور می کنند که هدف از مسلمانی نماز خواندن است ! اینگونه نیست بلکه برعکس نماز خواندن برای این است که زمینه ی مساعدی برای درستکار بودن مهیا شود . اگر شما بخواهید تمامی شرایطی که برای نماز در نظر گرفته شده است را رعایت کنید خود به خود درستکار خواهید شد . چون ناگزیر به رعایت بهداشت فردی هستی ، مکانت نباید غصبی باشد ، لباست نباید از پول دزدی باشد . باید وقت شناس و جهت شناس باشی و به مکمل های نماز نظیر بخشش ، خوش اخلاقی ، نزاکت بیان و .. نیز توجه داشته باشی . در کشورهای توسه یافته تا پیش از آمدن قطار و اتوبوس و مترو تا این اندازه نظم وجود نداشت ولی با آمدن این وسایل نقلیه که سر ساعت می آمدند و سر ساعت حرکت می کردند کم کم مردم برای رسیدن به قطار و مترو وقتشان را تنظیم کردند و نظم به زندگی آنها وارد شد. چگونه است که ما بیش از یکهزار و چهارصد سال است نماز می خوانیم اما نشانه ی زیادی از فرهنگ نماز که رعایت بهداشت و درستکاری و وقت شناسی و همگرایی و تعاون است را در زندگی خود نمی بینیم ؟ ایراد از کجاست ؟!