آب که بعضي از فلاسفه آن را ماده المواد ناميده اند يکي از اصلي ترين عنصر لازمه حيات انسان، حيوان و گياه هست. آب، هوا و نان سه رکن نياز براي زيستن و زندگي کردن است که همه در يک کلمه خلاصه مي شوند «آب».
تمام تمدن هاي کهن سرزمين ها در کنار رودها و رودخانه ها بنا شده اند به گونه اي که هر جا جوششي از چشمه ها بوده و يا روان آبي در دسترس، انسان در کنار آن خيمه زده و اسکان يافته است از اين روست که باران را نعمت الهي و رحمتي از آسمان و اراده اي متعالي از خداوند دانسته اند و اهميت آن بس که در قرآن آمده «و انزلنا من السماء ماء...»
[فرو فرستاديم از آسمان آب را...]
در طول حيات بشر از آغاز تا به اکنون زمين شاهد خشکسالي هاي مقطعي و يا طولاني مدت بوده است چنانکه در روايت هاي تاريخي شعراي مشهور ايران از جمله سعدي با هنرمندي و ظرافتي خاص به ذکر خشکسالي ها و توصيف وضع و حال مردم در ايام بي باراني پرداخته اند از جمله اين شعر معروف:
«يکي خشکسالي شد اندر دمشق
که ياران فراموش کردند عشق
چنان آسمان بر زمين شد بخيل
که لب تر نکردند زرع و نخيل
نجوشيد سرچشمه هاي قديم
نماند آب، جز آب چشم يتيم
نبودي به جز آه بيوه زني
اگر برشدي دودي از روزني
نه در کوه سبزي نه در باغ شخ
ملخ بوستان خورد و مردم ملخ...»
مرتضي راوندي در کتاب تاريخ اجتماعي ايران مي نويسد که قحطي ناشي از کم آبي در ايران سابقه اي طولاني و چند هزار ساله دارد. يکي از قحطي هاي مطرح تاريخي که ذکر خلاصه آن در اديان ابراهيمي آمده و در قرآن هم به شرح آن پرداخته شده قحطي معروف مصر در زمان حضرت يوسف است.
در تاريخ طبري هم آمده که در زمان زمامداري فيروز 7 سال متوالي ايران با خشکسالي و قحطي دست و پنجه نرم کرده چنانکه رودخانه ها، چشمه ها و قنات ها خشک شده و باغ ها و درختان بي ثمر گشته رستني ها و بيشه ها و دشت ها و... همه از ميان رفته حتي پرندگان و درندگان هم مرده اند.
روايات تاريخي زيادي از خشکسالي هاي زيانبار و قحطي آور در تاريخ معاصر ايران هم نقل شده که ذکر آنها موجب افزايش نوشتاري مي شود که از حوصله خوانندگان به دور است.
و اما بعد؛
روز پنجشنبه شاهد حضور گسترده مردم اصفهان در ميانه و اطراف زاينده رود خشک بوديم. کشاورزان و مردم اصفهان از خشکي زاينده رود گله مند بودند و از مسئولان مي خواستند چاره اي بيانديشند که دوباره آب در زاينده رود روان گردد.
دولت هم به درد چه کنم گرفتار است. زيرا چهار استان خوزستان، اصفهان، يزد و چهارمحال و بختياري همه در خشکسالي هاي چند سال اخير درد بي آبي براي زراعت دارند و دولت راهي جز اين ندارد که ابتدا آب مورد استفاده مردم را تأمين کند. اگر چون سالهاي قرون گذشته با نيروي برق و راه اندازي تلمبه خانه ها مردم و دولت نمي توانستند آب را از اعماق زمين بيرون آورند چه بسا در سالهاي گذشته هم، مردم بسياري از بي آبي و قحطي مي مردند چنانکه در سالهاي 1250 و 1249 شمسي خشکسالي و قحطي بزرگي موجب مردن ميليون ها نفر در ايران شد.
امروز در سايه فنآوري هاي نوين، ايران توانسته است از خشکسالي هاي سالهاي اخير جان سالم به در برد هرچند کاهش محصولات کشاورزي و باغي ناشي از کم آبي يا بي آبي گراني ارزاق عمومي را رقم زده و درآمد کشاورزان را کاهش داده است. در همين تابستان که روستاهاي استان هاي جنوبي با کمبود آب آشاميدني روبرو شدند دولت مجبور شد به وسيله تانکر آب را به روستاها برساند اما علاج درد بدين وسيله براي همه امکانپذير نيست.
براي پيشگيري از اين بلاي جانکاه نخست بايد فرهنگ سازي شود که مردم در مصرف آب صرفه جويي کنند و قدر آن را بدانند.
دو ديگر آنکه براي سالهاي خشکسالي و کم آبي انتقال آب شيرين شده از خليج فارس با شدت و فوريت بيشتري به نقاط بي باران و يا کم باران در دستور کار قرار گيرد و نهايت اينکه در مصرف آب رودخانه ها، براي کارخانجات و صنايع تدبيري بيانديشند که موجب کاهش آب مصرفي کشاورزي نشود.
هرچند احداث سدهاي بزرگ و ذخيره سازي آب هاي روان رودخانه ها يکي از راهکارهاي مهم و سنتي گذشته و حال است و اگر اين سدها نبودند مردم با مشکلات زيادي مواجه مي شدند اما هنوز هم بحران کم آبي به علت چند برابري جمعيت و نحوه مصرف آب زنگ خطر هميشگي براي تأمين آب بيشتر است.
متأسفانه بيشتر مردم ما هنوز هم به اهميت آب و کمبود آن پي نبرده اند و مصرف بي رويه آن ادامه دارد چنانکه در هر خانه اي چشمه اي روان توسط لوله ها آب در دسترس همگان به هر ميزان است و به قولي «قدر عافيت کسي داند که به عقوبتي گرفتار آيد.»
ذخيره سازي آب آشاميدني در تانکرهاي روي پشت بام ها را اگر جمع و تقسيم کنيم خود به سدي پرآب ماننده اند که به هر شبانه روز پر و خالي مي شوند.
نتيجه آنکه به هر ميزان فنآوري هاي جديد موجب مصرف بيشتر آب شده اند به همان نسبت مي بايد از اين فنآوري ها براي انتقال و تأمين آب اقدام نمود. در اخبار ساليان گذشته خوانديم که وقتي ژاپن با کاهش باران مواجه شد هر خانواده ژاپني به هنگام باران خود را موظف کردند از طريق پهن کردن پلاستيک به جمع آوري آب باران بپردازند.
انسان وقتي مجبور شود با مديريت مي تواند نيازهاي خود را از راه هاي مختلف تأمين کند. مديريت آب يکي از مهم ترين و اساسي ترين کارهايي است که دولت بايد براي آن برنامه ريزي داشته باشد، وقتي از مردم مي خواهيم که به فرزندآوري براي پيشگيري از پيري جمعيت روي آورند بايد در تأمين آب، خوراک، مسکن، آموزش و پرورش و بهداشت آنها هم برنامه داشته باشيم.
زماني که هر خانواده اي 7 الي هشت فرزند يا بيشتر داشتند و آنها را در صحرا و بيابان رها مي کردند تا قوت لايموتي گير آورند و به گونه ديگر جانداران زندگي کنند گذشته است. سطح توقعات در زندگي روستايي هم بسيار بالا رفته تا چه رسد به زندگي در شهرها.
فاصله هاي دور و دراز مکاني، وجود اتومبيل را يک ضرورت براي همگان ايجاد کرده و کمبود زمين خانه سازي را در ارتفاع رقم زده است. انسان ها مي توانند با آلودگي هوا بسازند اما از بلاي خشکسالي ها و بي آبي جان سالم به در نمي برند.
بسياري از لوله ها در زير زمين پوسيده و نشت آب دارند که درصد بالايي از آب هاي بهداشتي به زمين فرو مي روند و احتمال نفوذ فاضلاب در لوله هاست. با آب بهداشتي بسياري از مردم باغچه ها و درختان را آب مي دهند و يا به شستشوي حياط خانه و اتومبيل مي پردازند. هرزروي آب بعضا از طريق فرسودگي و شکستگي لوله ها در خيابانها و کوچه ها ديده مي شود. حمام هاي خانگي بخش عمده اي از مصرف آب خانگي را به خود اختصاص مي دهند. با فرهنگ سازي مي توان مردم را نسبت به مصرف بهينه آب مقيد نمود.
نرخ آب مصرف خانگي در ايران نسبت به ساير کشورها نرخ بسيار پائيني است از اين رو کمتر در مصرف آب رعايت مي شود. هرچند با توجه به وضعيت مالي مردم نبايد نسبت به افزايش حامل هاي انرژي اقدام نمود اما مي توان زنگ هاي خطر را به صدا درآورد.
لايروبي سدها يک ضرورت است که سالياني است به دست فراموشي سپرده شده و از اصلاح و بازسازي لوله هاي آبرسان غفلت شده است.
در توالت هاي فرنگي هم آب بيشتري نسبت به توالت هاي ايراني مصرف مي شود و مسائلي از اين قبيل روي مصرف بيشتر آب تأثير گذاشته اند.
آنچه مهم است اينکه بلاي خشکسالي قابل پيشگيري است اميد که دولتمردان کشور به اين مسئله توجه کنند.
والسلام