امروز بیش از هر زمان دیگری این سئوال در اذهان عمومی جوانان و نوجوانان متولد سالهای 60 تاکنون تداعی می  شود که چرا در ایران انقلاب شد؟ چگونه به ثمر رسید و مردم چه نقشی در پیروزی آن داشته  اند.

پاسخ این سئوالات را می  توان از دیدگاه نویسندگان و صاحب  نظران در گذشته یا زنده  ای که در این خصوص اظهار نظر کرده و یا خاطره  نویسی کرده  اند داد. هرچند با گذشت 46 سال از پیروزی انقلاب اسلامی نسل  های پیشین بعضا دچار نسیان و فراموشی شده  اند و تنها خاطراتی چند را بعضا مرور می  کنند اما ناگفته پیداست که انقلاب به معنای تغییرات بنیادین و ساختاری در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در ایران نهادینه شده است.

دکتر احسان نراقی که در سالهای قبل از انقلاب اسلامی در سمت  های زیر به عنوان مشاور فرح پهلوی یکی از رجال سیاسی و جامع  شناس بوده است علل قیام و انقلاب بر علیه رژیم سلطنت و به ویژه بر علیه محمدرضا شاه پهلوی معزول را برای شاه سابق در هشت جلسه ملاقات با وی در کتاب «از کاخ شاه تا زندان اوین» چنین شرح داده است. وی به امید مجاب ساختن شاه درباره اقدام به پاره  ای اصلاحات و گردن نهادن به اجرای قانون اساسی گفتگوهایی با شاه داشته است که خلاصه آن را می  توان یادآور شد.

وی ضمن بررسی نقاط ضعف رژیم پهلوی: عدم شناخت صحیح جامعه و نیروهای تشکیل دهنده آن، به ویژه قدرت و نفوذ روحانیان، ترویج فرهنگ سیاسی، فقدان فضای باز سیاسی، دادن امتیازهای گوناگون به غربی  ها، خصوصا به آمریکائی  ها مانند امتیاز «کاپیتولاسیون» حیف و میل بیت  المال در اموری همچون جشن  های دو هزار و پانصد ساله، گسترش فساد و رشوه  خواری در اطرافیان شاه و «بنیاد پهلوی»، عدم توجه به آراء و نظرات علما و روحانیون و عدم مشارکت مردم در امور حکومت، نقش کودتای انگلیسی- آمریکایی 28 مرداد 32 در گسستگی هر چند بیشتر رژیم از مردم، بستن راه  های مبارزات قانونی و پارلمانی، مسئله زندانیان سیاسی، عدم تطابق توسعه صنعتی با شرایط اجتماعی و فرهنگی کشور که در نهایت به عدم «تعادل اجتماعی» منجر شده است، خریدهای بدون منطق و روزافزون تسلیحات نظامی و رشد نظامی  گری رژیم، مهاجرت بی  رویه روستائیان به شهرها و مشکلات ناشی از آن، حاکمیت تکنوکرات  های فاقد شعور و بینش سیاسی بر کشور، جریحه  دار ساختن احساسات مذهبی از طریق روابط صمیمانه با اسرائیل و پشتیبانی از آن رژیم می  پردازد و شاه در مقابل، عموماً به توجیه و فرافکنی و اشاره به توطئه خارجی و نیز ابرازحیرت و تعجب و بالاخره تغییر موضوع گفتگو و اعلام کفایت مذاکرات پناه می  برد.

سلطنت  طلبان خارج و بعضا داخل تحت تأثیر القائات شبکه  های فارسی زبان معاند و نماینده و سخنگوی کشورهای متخاصم با جمهوری اسلامی از جمله آمریکا و انگلیس از عملکرد رژیم پهلوی مدینه فاضله  ای می  سازند که گویی مردم ایران اشتباه کرده  اند بر علیه آن شوریده و انقلاب کرده  اند!

علت این موضوع را می  توان عدم ذهنیت و شناخت نسل  هایی دانست که هیچ آگاهی و اطلاعی از دوره ستم  شاهی نداشته  اند. فقط بعضی اقدامات عمرانی را که حاصل شرایط سیاسی و اقتصادی بوده است ملاک قضاوت قرار می  دهند مثلا راه  آهن شمال به جنوب کشور که در زمان رضاشاه احداث شد را نقطه قوت خدمات وی تلقی می  کنند در صورتی که آلمانها برای دسترسی نیروهای نظامی  شان از طریق خلیج فارس به مرزهای روسیه شوروی اقدام به چنین کاری کردند و نهایتا متفقین با شکست آلمان ایران را پل پیروزی نام نهادند زیرا به جای آلمانها متفقین توانستند از این طریق سلاح و مهمات و نیروی نظامی به روسیه شوروی ارسال کنند.

احسان نراقی در ملاقات باشاه به شکنجه و خشونت ساواک و زندانبانان با دستگیرشدگان سیاسی می  پردازد و نمونه  هایی از آنها را برای وی مثال می  آورد. وی در ملاقاتی دیگر خطاب به شاه می  گوید:

«فردای روز دم عاشورا قبل از طلوع آفتاب، من و زنم برای دیدن آنچه از تظاهرات باقی مانده بود از خانه خارج شدیم و مدت دو ساعت در مسیر راهپیمایی حرکت کردیم. به قدری آفیش و دیوارنوشته بر ویترین  ها و دیوارها بود که قابل توصیف نیست. به زنم گفتم گویی اقیانوسی در یک شب طوفانی، هر آنچه را که در دل داشت به ساحل ریخته است.

ژنرال هایزر نماینده کارتر رییس جمهور اسبق آمریکا که مأموریت داشت ارتش را در غیاب شاه مدیریت کند در کتاب خاطرات خود آورده است: حوادث غم  انگیز، افسانه  ای محتاطانه از تردید واشینگتن که به فاجعه کمک کرد بحران ایران را چیزی بیشتر از سرنوشت شاه رقم زد و این فاجعه  بارزترین اتفاقی بود که آمریکا با آن مواجه شد.

هایزر معتقداست سقوط شاهنشاهی ایران عصر خطرناک جدیدی را در خاورمیانه آغاز کرد. از جمله واکنش عصبی شاه، شکست نیروهای مسلح وی در به دست گرفتن ابتکار عمل در حفظ نظام شاهنشاهی همه را شگفت  زده کرد لذا کارتر رئیس جمهور اسبق آمریکا مرا به عنوان نماینده آمریکا به ایران اعزام نمود.

والسلام