پرداختن به جنگ در قالب داستان ، شعر ؛ فیلم ، نمایش ، پژوهش های سیاسی ، اجتماعی و مهمتر از همه اقتصادی امری است که خواه ناخواه تا حدودی در زمان جنگ و به صورت فراگیر و هدفمند پس از اتمام جنگ صورت می گیرد ؛ منتها هر چه از جنگ فاصله می گیریم از برخورد احساسی و عاطفی نسبت به چنین رویدادی کاسته شده و شاهد دقت و ظرافت نگاه ها به ماهیت و آثار جنگ خواهیم بود . این مسئله که جنگ از یک منظر منجر به برخی نوآوری ها و رویکردهای متفاوت اقتصادی حداقل در کوتاه مدت خواهد شد موضوعی است که برای اغلب جنگ ها رخ داده در سراسر جهان صدق می کند چرا که تنگناهای ایجاد شده از سوی دشمن طرف مقابل را به جستجو و کنکاش وامیدارد کما این که در جریان جنگ احزاب مسلمانان برای اولین بار به تقلید از ایرانیان مبادرت به حفر خندق کردند و در جریان جنگ بدر هم به دلیل کم بودن تعدادشان به شیوه ی رومی ها جنگیدند و گروه های مثلثی شکلی را تشکیل دادند که نفوذ در آنها برای اعرابی که با این شیوه جنگیدن آشنا نبودند دشوار بود ! اصولا ویژگی جنگ این است که طرفین درگیری را به جستجوی راه های ممکن برای رسیدن به پیروزی و مقاومت وامی دارد . در آثاری که در زمان جنگ تولید می شود معمولا جنبه ی حماسی و برانگیزاننده ی آن مورد توجه قرار می گیرد ، چرا که در بحبوحه ی جنگ نمی توان با تولید آثاری که چهره ی زشت جنگ را می نمایاند ، شور و هیجان رزمندگان و انگیزه ی آنها را زیر سئوال برد اما پس از فرو نشستن غبار جنگ ،

 واقعیت ها یکی پس از دیگری خود را نشان می دهند و نویسندگان و هنرمندان و پژوهشگران برای تبیین آثار مخرب و یا سازنده ی جنگ به صورت ناگزیر در مسیری قرار می گیرند که احساس می کنند باید به آن روی سکه ی جنگ هم توجه کنند . آثاری که در زمان جنگ تولید و منتشر می شود تاکید زیادی روی شعارها و رجزخوانی ها دارد که آن هم طبیعی است چرا که تمامی امکانات و نیروها باید در خدمت منافع ملی که در گرو نتیجه ی جنگ است قرار گیرند . اما در جریان جنگ اتفاقات دیگری هم می افتد از جمله نابودی زیرساخت های اقتصادی ، توقف سرمایه گذاری خارجی و به موازات آن گسیل تمامی امکانات و بودجه کشور برای اداره ی جنگ که اگر جنگ درازمدت و فرسایشی باشد آثار مخرب آن در سالهای بعد آشکار می شود .

اغلب آثاری که تاکنون پیرامون جنگ نوشته شده و یا در قالب آثار هنری عرضه گردیده به طبیعت جنگ بسیار نزدیک بوده و رویدادهایی را روایت کرده که در میدان ها اتفاق افتاده است ولی از آنجایی که آنچه مربوط به جنگ است تنها در میدان ها اتفاق نمی افتد هر چه از جنگ فاصله می گیریم نیاز به نوشتن و تولید اثر پیرامون آنچه در پشت جبهه و در خانه ها و شهرها و روستاها اتفاق افتاده بیشتر احساس می شود . زیرا جنگ را نمی شود در یک یا دو جمله تعریف کرد . در جریان جنگ روال عادی اداره ی کشور تغییر کرد و دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و حتی مدارس فضای دیگری را تجربه کردند و حتی احزاب و جریان های سیاسی نیز می باید موضعی صریح و شفاف پیرامون جنگ داشته باشند و از آنجایی که جنگ دقیقا یک سال و نیم پس از پیروزی انقلاب آغاز شد ، بسیاری از ایده ها و طرح های اصلاحی که بنا بود در راستای بهبود وضعیت کشور اجرایی شود نیز در اولویت دوم قرار گرفت و بروز عواطف و احساسات در جریان عملیات ها و بمباران ها حتی برگزاری آیین های ملی و مذهبی را نیز رنگ و بویی دیگر بخشید به طوری که آنهایی که در زمان بلوغ و بزرگسالی جنگ را تجربه کرده اند وقتی از زمان جنگ سخن می گویند یعنی می خواهند به حاکمیت شرایط ویژه ای اشاره کنند که انجام هر کار و فعالیتی باید متناسب با اقتضائات شرایط جنگی باشد . اگر اهل پژوهش به آمار مربوط به مهاجرت ، زاد و ولد ، مرگ و میر ، ازدواج و طلاق و همچنین خرید و فروش ملک در زمان جنگ دسترسی داشته باشند می توانند به تفاوت معناداری که مربوط به شرایط جنگی است پی ببرند . کاملا قابل تصور است که وقتی اهالی یک محل ناگزیر بودند در زمان بمباران برای در امان بودن خود را با شتاب و هیجان خاصی به پناهگاه های تدارک دیده شده برسانند چه حال و روزی داشته اند و مناسبات اجتماعی و خانوادگی تحت تاثیر نیاز به گونه ای همگرایی چگونه دچار دگردیسی شده است .

از منظر سیاسی و اقتصادی و از بعد جامعه شناختی دستاوردهای کوتاه مدت جنگ به هیچ عنوان با نتایج دراز مدت آن قابل مقایسه نیستند . به هر حال وقتی ما از پسوند تحمیلی برای هشت سال جنگ سخن می گوییم منظورمان این است که اولا آغازگر جنگ نبوده ایم و در ثانی ادامه ی آن نیز به نفع ما نبوده است چرا که از نگاه انسانی و اخلاقی ، جنگ فی نفسه مذموم است مگر این که انسان ناگزیر باشد برای دفاع از خود و کشور خود به آن مبادرت کند اما از این منظر که ملتی آنچنان از موجودیت خود دفاع کند که هجوم به مرزهای خود را برای تمامی کشورهای متخاصم به یک کابوس تبدیل نماید ، جنگ هشت ساله را برای ایرانیان به یک رویداد تاریخی منحصر بفرد تبدیل می کند که همه ی مردم در آن مشارکت داشتند زیرا جنگ در خط مقدم بدون برخورداری از پشتیبانی مردمی امکان پذیر نبود . نکته ای که در مورد جنگ هشت ساله نباید هرگز به فراموشی سپرده شود سرمایه ای معنوی بود که جنگ را با همه ی سختی هایش ، قابل تحمل کرد . لذا باید مراقب بود که بی تدبیری ها و سوء مدیریت ها به این سرمایه معنوی و اعتماد به نفس ملی آسیبی وارد نکند . تردیدی نیست که در جنگ هشت ساله اهمیت تجهیزات معنوی به مراتب بیشتر از تجهیزات نظامی بود .