از زمان تصمیم پیامبر(ص) برای هجرت به مدینه و تلاش ایشان برای اجرای تدریجی احکام الهی که یکپارچه سازی شبه جزیره عربستان تحت لوای اسلام از جمله دستاوردهای آن بود تاکنون شاهد انشعابات گوناگونی بین مسلمانان بوده ایم که اگر چه بعضا با دستاویز چالش های کلامی صورت گرفته اما در بسیاری از موارد ریشه در اختلافات قومی و قبیله ای و جغرافیایی و سیاسی داشته است. زنگ چنین انشقاقی یک روز پس از رحلت پیامبر (ص) به صدا درآمد زیرا اولا در آن زمان مردم به صورت انفرادی نقشی در تعیین پیشوای خود نداشتند چرا که روسای قبایل در این مورد تعیین کننده بودند و در ثانی حتی اگر چنین حقی هم وجود می داشت سطح سواد و فرهنگ عمومی در حد و اندازه ای نبود که بتوانند از میان افراد مطرح به انتخاب اصلح برسند لذا فضای ملتهب قبیله ای ایجاد شده توصیه های پیامبر(ص) و نشانی های داده شده برای انتخاب جانشین را هم به محاق برد و بعدها بر سر مصادیق همان توصیه ها و نشانی ها نیز اختلاف نظر پیش آمد . به همین دلیل شیخوخیت ، سابقه ی ایمان و جهاد ، نزدیکی و خویشاوندی با پیامبر (ص) ، وابستگی به قریش و قدرت لابیگری از جمله معیارهایی بود که مردم مدینه ی آن زمان می توانستند بر اساس آن جانشین پیامبر را تعیین کنند . این مرحله ی حساس با تمام چالش هایی که ایجاد کرد نهایتا به آشتی انجامید و همراهی با خلیفه ی تعیین شده به حکم "یدالله مع الجماعه" و با هدف جلوگیری از فروپاشی نظام نوبنیاد اسلامی و ایستادگی در برابر قوت گرفتن خطر بازگشت به شرک و چند خدایی ، امید به بهبود اوضاع را تقویت کرد به طوری که اصحاب درجه یک پیامبر در امور مهم خصوصا جنگ و برخی داوری های حساس با یکدیگر مشورت می کردند اما بعدها برخاستن دودی سیاه از کوه آتشفشان تعصب عربی منجر به برخی جانبداری های غیرمتعارف شد و از آنجایی که پیشروی مسلمانان به سوی شرق و غرب با فتوحاتی همراه شد که غنایم فراوان و منصب های بیشمار را به دنبال داشت و اداره ی سرزمین های جدید نیز دشوار بود ، به تدریج در خصوص نحوه ی رفتار با اسرا و تازه مسلمانان و اهل کتاب تصمیماتی اتخاذ شد که با واکنش نومسلمانان مواجه گردید به طوری که حتی بین اصحاب پیامبر (ص) نیز بر سر اتخاذ برخی تصمیمات اتفاق نظر وجود نداشت و در برخی موارد در رفتار با اسرا و اقوام مغلوب شده و تعیین تکلیف دارایی آنها از آن عدالتی که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته بود و همه ی انسان ها برابر توصیف شده بودند خبری نبود و شاهد رفتارهای ناهمسانی بودیم که پیگیری جزء به جزء آنها با توجه به دلمشغولی هایی که پیش می آمد میسر نبود . به موازات چنین اختلافاتی فرزندان ابوسفیان که نقش فرماندهی را در فتح شام بر عهده داشتند ، حکومت مستمر بر این منطقه را پاداشی برای خود تلقی می کردند و به سادگی حاضر به انقیاد و اطاعت از حکومت مرکزی نبودند و این چانه زنی ها و سهم خواهی ها در زمان خلافت علی (ع) به وضوح آشکار گردید و به دنبال آن سه جنگ بزرگ رخ داد که منجر به از بین رفتن چندین هزار تن از مسلمانان گردید و حتی چنین رویدادهایی هم منجر به بیداری مسلمانان نشد چرا که عده ای با طرح این موضوع که اصحاب پیامبر (ص) بر اساس تشخیص خود اجتهاد کرده اند هیچ یک را در پیشامدهای خونینی که به کشتار هزاران نفر از مسلمانان انجامید مقصر قلمداد نکردند در حالی که در زمان پیامبر (ص) همین افراد از سوی ایشان به دلایل گوناگون در کنار تمجیدی که از آنها می شد ، مورد عتاب قرار می گرفتند . آنچه مسلم است خلفای راشدین با تمامی افت و خیزها از ظرفیت فکری و روحی بالایی برای عبور از اختلافات برخوردار بودند و هیچ سند تاریخی دال بر ایستادگی آنها در برابر یکدیگر به طوری که منجر به تعطیلی احکام اسلامی گردد ، وجود ندارد .

اختلافاتی که تحت لوای شیعه و سنی در حال حاضر مطرح می شود عمدتا پس از خلفای راشدین بزرگنمایی شده و این اختلافات در سطح عوام و نه خواص گاه به مرز تکفیر طرف مقابل نیز کشیده می شود و نسبت های ناروایی مطرح می گردد که پیشینه ی قابل دفاعی در زمان همزیستی خلفای راشدین برای آن وجود ندارد .

بر اساس شواهد تاریخی بذر بسیاری از اختلافات در زمان حکومت معاویه پاشیده شده و در زمان خلافت فرزندش یزید به اوج خود رسیده است . حتی برخی از منازعات کلامی نیز با انگیزه ی توجیه خلافت افراد ناشایست درمی گیرد . ایرانی ها ، مصری ها و یمنی ها نیز در نتیجه ی آثار عملکرد بنی امیه به تدریج از حکومت مرکزی فاصله می گیرند به طوری که حتی بعدها براندازی امویان توسط ایرانیان و جانشینی عباسیان نیز قادر به پر کردن خلاء ها ایجاد شده نیست و علویان در برخی از نقاط خارج از شبه جزیره عربستان به دلیل اختلاف نظر بنیانی که با امویان و عباسیان داشته اند محبوبیت قابل توجهی در این مناطق پیدا می کنند که البته انگیزه های یکسانی پشت آن نیست لذا آنچه بعدها در یمن و مصر و ایران اتفاق می افتد همسویی چندانی با یکدیگر ندارد .

اگر اهل پژوهش و آمار باشیم به این نتیجه

 می رسیم که هر چه از سال هجرت پیامبر(ص) فاصله می گیریم به تعداد زیر شاخه های مذهبی افزوده می شود تا جایی که گاه حتی پیروان یک مذهب نیز قادر به تحمل یکدیگر نیستند و به چندین شاخه تقسیم می شوند که البته در این میان عده ای یهود و بعدها استعمارگران انگلیسی را در دامن زدن به اختلافات بین مسلمانان دخیل می دانند . به هر حال هر چه هست قابل انکار نیست که مسلمانان حتی بر سر موضوعاتی که در ردیف باورهای مشترکشان قرار می گیرد نیز دچار اختلاف هستند لذا به نظر نمی رسد که دورنمای وحدت مسلمانان چندان روشن باشد زیرا حتی اگر مسلمانان همه چیز را رها کنند و به قرآن بچسبند باز هم عده ای نفوذی و مزدور پیدا می شوند تا بر سر ماهیت قرآن و زمینی و آسمانی بودن آن و تحریف ناپذیری آن مسلمانان را به جان یکدیگر بیندازند . نتیجه ی سخن این که اگر قرار باشد روزی شاهد وحدت بین مسلمانان باشیم چنین وحدتی ابتدا باید در میان خواص و پیشوایان مذهبی شکل گیرد و سپس به مردم عادی منتقل شود چرا که عوام برای افراط و تفریط استعداد فراوانی دارند و گاهی کاسه ی داغ تر از آش هم می شوند .