سازمان همکاری های شانگهای در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قیرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه پایه گذاری شد.
سازمان همکاری های شانگهای سازمانی میان دولتی است که برای همکاری های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده است. هرچند برخلاف ناتو «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی» و پیمان ورشو هنوز یک معاهده چندجانبه دفاعی به شمار نمی رود اما نقش اصلی و تعیین کننده را دو کشور چین و روسیه ایفا می کنند.
بعدها به ترتیب کشورهای ازبکستان، مغولستان، ایران، پاکستان، هند و افغانستان و بلاروس به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شدند.
در تاریخ ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۵ این سازمان در کمتر از دو سال با عضویت هندوستان و پاکستان موافقت نمود و رهبران این سازمان در سال ۲۰۱۷ در آستانه «پایتخت قزاقستان» عضویت این دو کشور را پذیرفتند.
ایران در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ رسما به عضویت این سازمان درآمد.
دغدغه این سازمان نخست مسائل امنیتی در آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدائی طلبی و افراط گری است. سازمان همکاری های شانگهای در تاریخ ژوئن ۲۰۰۴ در شهر تاشکند ازبکستان «ساختار منطقه ای ضد تروریسم» را به تصویب رساند.
در سال ۲۰۰۶ براساس مواد توافقنامه منطقه ای اعلام گردید که این سازمان با قاچاق مواد مخدر در طول مرزهای کشورهای عضو مبارزه خواهد کرد.
هرچند به قول گریگوری گلینف پیمان همکاری شانگهای قصد ندارد به سازمانی نظامی (مشابه پیمان ناتو و ورشوی سابق» تبدیل شود اما برای مقابله با تهدیدهای روزافزون تروریسم، جدایی طلبی، و افراط گری ممکن است نیاز به استفاده از نیروهای ارتش کشورهای عضو به وجود آید. لذا کشورهای عضو در همین راستا دست به مانورهای نظامی زده اند.
یکی از مهم ترین اهداف پیمان شانگهای افزایش سطح بازرگانی است که منطقه آزاد تجاری را شامل می شود. عضویت ایران در این سازمان علاوه بر استحکام روابط سیاسی و همکاری های منطقه ای در شرایط تحریم، زمینه و شرایط تجارت آزاد را برای ایران فراهم می کند و ایران می تواند در بخش انرژی که برای سازمان در اولویت اول است از سرمایه گذاری های اعضاء سود ببرد و در پروژه های مشترک سازمان شرکت کند.
دستاورد مهم دیگر عضویت ایران تسهیلات بانکی برای عملی شدن پروژه هاست. تشکیل باشگاه انرژی نیز یکی دیگر از اهداف روسیه است که در نوامبر ۲۰۰۷ در مسکو بر این عزم تأکید شد.
دیگر اهداف سازمان همکاری های شانگهای، فرهنگی است. با توجه به قابلیت های ایران در جذب گردشگر ایران می تواند از همکاری های خوبی برای صنعت گردشگری بهره مند شود. برگزار فستیوال و نمایشگاه های مشترک فرهنگی شبیه به هر آنچه درسال ۲۰۰۵ در آستانه قزاقستان تشکیل شد می تواند جاذبه های فرهنگی و گردشگری ایران را بیشتر به چشم جهانیان بکشاند.
با توجه به اینکه کشورهای عضو سازمان شانگهای بیشترین تولید کننده و مصرف کننده انرژی در جهانند و مساحت کشورهای عضو بیش از یک چهارم خشکی های زمین است و بیش از ۴۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند عضویت ایران فرصت بسیار مناسبی را برای روابط چند جانبه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و بعضا نظامی فراهم می سازد تا بتوان علیرغم تحریم های آمریکا با رویکرد مثبت اعضاء در توسعه و رونق اقتصادی اقدامات مفیدی را به ثمر نشاند.
اهمیت عملکردی این سازمان به گونه ای است که در سال ۲۰۰۵ آمریکا تقاضا نمود به عنوان عضو ناظر در این سازمان پذیرفته شود اما این تقاضا رد شد.
سازمان همکاری شانگهای از آمریکا خواست تمامی پایگاه ها و نیروهای نظامی خود را از کشورهای عضو خارج کند و این نویدی برای عدم وابستگی و استعمارپذیری است. اساسنامه سازمان نیز بر شفافیت عملکرد و بی طرفی نظامی تأکید دارد.
اینک با توجه به تحولاتی که در افغانستان به وقوع پیوسته و طالبان بر افغانستان مسلط شده اعضاء سازمان بر این امر تأکید دارند که طالبان دولتی همه شمول تشکیل دهد و به حقوق و آزادی های مردم احترام گذارد و از چالش های افراطی پرهیز کند.
سیاست فعلی اعضاء بر این است که به طالبان اجازه دهند در رفع مشکلات و نگرانی های مردمی که ۲۰ سال زیر فشار نظامی، اقتصادی و فرهنگی آمریکا از توان افتاده و بسیاری از جمعیت جوان و کارآمد آن به کشورهای دیگر مهاجرت کرده اند تلاش کند و اجازه ندهد افغانستان بار دیگر مرکز فعالیت های تروریستی شود.
با توجه به اینکه ایران در شرق کشور با طالبان مرز دارد و دو کشور می توانند در داد و ستدهای اقتصادی و فرهنگی با یکدیگر همکاری داشته باشند بهتر است تا روشن شدن وضعیت طالبان، بیشتر ناظر بر عملکرد طالبان باشند نقشی که همه کشورهای عضو سازمان شانگهای بر آن تأکید دارند. تا چه پیش آید.
والسلام