نظربازى شيخ اجل در عالم شاعرى خود قصه و حديث قند و شكر در زبان پارسى به شمار مى رود اما نظربازى اين استاد سخن در غزليات ارجمندش دل هر عاشق زمينى و آسمانى به صحراى جنون عشق رهنمون مى سازد.

كه گفت در رخ خوبان نظر خطا باشد
خطا بُوَد كه نبينند روى زيبا را

شيخ غزلسراى ما خود را " مفتى ملّت اصحاب نظر" معرفى كرده و بر اين بنيان فتواى نظربازى مى دهد اما اين فتوا را نمى توان به نظر بازى ناروا تعبير نمود كه سعدى در بيتى آب پاكى به دست مفسران اينگونه نظرها ريخته و بيان مى دارد:
چه خبردارد ازحقيقت عشق
پايبند هواى نفسانى
خود پرستان نظر به شخص كنند
پاك بينان به صنع ربانى

و يا اين بيت مشهور كه مى گويد:

تنگ چشمان نظر به ميوه كنند
ما در آثار صنع حيرانيم

اين بيت و تنگ چشمى هم مى توان تفسير كلام ديگر شيخ اجل در گلستان و باغ هميشه بهارش دانست كه "چشم تنگ انسان دنیادوست را یا قناعت پر مى کند یا خاک گور."

چند سال پيش استاد ارجمند دكتراصغردادبه در نشست علمى يادروز سعدى در شيراز در رابطه با جمال شناسى اشعار سعدى به نكات جالبى اشاره نمود و اذعان داشت: " تقابل عشق و هوس و عشقبازى و نفس پرستى و در نتيجه تقابل نظر روا و ناروا، مسئله اى سياسى- اجتماعى است: گروهى مسلط يا طبقه زاهد و صوفى كه رياكارند و دشمن مردم و گروهى كه اهل عشق و رندى كه روشنفكران آن روزگارند و در اين زمانه سعدى با حسى دريافتنى اما وصف نشدنى؛ حسى لبريز از خشم و نقد و نفرت، از اين جماعت سخن مى گويد:

جماعتى كه نظر را حرام مى گويند
نظرحرام بكردند و خون خلق، حلال

اينجاست كه سعدى شيرازى در بيتى به صراحت خود را مفتى ملت اصحاب نظر توصيف مى كند و حق فتواى را از آن خود مى داند و مى گويد:

‎سعدی اینک به قدم رفت و به سر باز آمد
‎مفتی ملت اصحاب نظر باز آمد

از نظربازى هاى "روا" و يا همان "حلال" سعدى و حافظ اهل نظر مى دانند و بيخبران از آن حيرانند كه بقول خواجه حافظ:

در نظربازى ما بيخبران حيرانند
من چنينم كه نمودم دگر ايشان دانند